Natura 2000 en het beheer van kalksteenrotsen
Het beheer van kalksteenrots -Tekst: Guy Bungart. Vertaling: Eddy Abts en Luc Vandenbosch
Eeuwenlang waren de meeste rotsen in ons land ( België) moeilijk toegankelijk voor mensen, en dus geen echt studieobject voor de wetenschappers. Het is pas sinds de jaren dertig dat ze ook daadwerkelijk geëxploreerd worden. Dat is dan ook meteen de reden dat ze voor het grootste deel gespaard gebleven zijn van verstoringen. Dit in tegenstelling tot elders waar het ingrijpen van de mens leidde tot het zeldzaam worden, ja zelfs het verdwijnen van vele soorten. Voorbeelden van dit ingrijpen zijn legio, als we denken aan, ontbossing, overbeweiding, jacht, verstedelijking, het in cultuur brengen van de natuur en het gebruik van pesticiden zijn slechts enkele voorbeelden van de druk door menselijke activiteit.Dit isolement heeft gemaakt dat steile rotsen in het verleden vaak als laatste toevluchtsoord voor sommige soorten gediend hebben (cfr.Vidal). De wetenschap is het erover eens dat dit al het geval was tijdens de laatste ijstijden (het Riss en het Würm), waar in bepaalde ijsvrije zones sommige plant- en diervariëteiten zich op beperkte schaal gehandhaafd hebben onder invloed van een gunstig microklimaat. Stuifmeelanalyses bevestigen trouwens dit fenomeen. Een treffende illustratie is de zeldzame Biscutella laevigata subsp.varia, sporadisch aanwezig op sommige rotswanden bij ons, en het voorwerp van diepgaande studies voor wat betreft haar migratie en haar chromosomale veranderingen.
Biscutella laevigata
I. De ecosystemen van rotsachtige sites
Er werd vastgesteld dat in de ecosystemen die niet ingrijpend gewijzigd zijn door de mens, de biodiversiteit zich heeft aangepast aan moeilijke levensomstandigheden.
In tegenstelling tot de meeste natuurlijke habitats beantwoordt de rotswand niet aan een specifieke ecologische definitie.Het betreft eerder een mozaïek van microhabitats dat kost wat kost in stand gehouden dient te worden, juist omwille van zijn enorm biodiversiteitspotentieel.
De rotswand is opgedeeld in drie belangrijke zones, nl., een voet, en de eigenlijke verticale of quasiverticale wand die de overgang vormt naar een plateau. In België hebben onze waarnemingen vooral betrekking op de kalk- en dolomiethoudende carbonaat rotsen.
II.Het belang van de rotsflora
Ongerepte rotsen worden meestal overvloedig gekoloniseerd door lagere plantensoorten als mossen, algen, korstmossen en varens. Door de aanwezigheid van spleten, scheuren en richels ontwikkelen zich er echter ook hogere planten, met name soorten eigen aan pionierbegroeiingen op rotsbodem , verhoute gewassen, dwergstruiken en vetplanten van de crassulaceae familie.
Uit ons bibliografisch onderzoek blijkt dat de rotsflora, wat ook het type van de rots weze of zijn geografische ligging, weinig werd bestudeerd . En deze vaststelling is des te frappanter in de mate de rots moeilijker toegankelijk is.
In plaats van al klimmend planten te bemonsteren, hebben de meeste auteurs zich tevreden gesteld met een visie vanop afstand. Het is pas in 1997 dat ikzelf de meest representatieve wanden beklommen heb met het oog op een uitgebreide studie.
Met betrekking tot de rotsflora als een noodzakelijk element voor het behoud van de biodiversiteit, moet het volgende opgemerkt worden:
1. Door veelvuldige habitatfactoren te integreren, zoals de blootstelling aan de wind en de zon, evenals de temperatuurverschillen (nl. ijzig in de winter en warm en droog in de zomer), en door op milieuvoorwaarden en hun variaties te reageren, zijn de flora en de plantengemeenschappen die zich daar handhaven vaak het laatste toevluchtsoord voor soorten die erg gevoelig zijn voor competitie.
2. Deze flora telt een aantal beschermde soorten en sommige plantengemeenschappen zijn habitats van communautair belang (Natura 2000).
-8210 = Kalkhoudende rotshellingen met rotsvegetaties
-6110 = Kalkminnend of basifiel grasland op rotsbodem behorend tot het Alysso-Sedion albae
3. De ecosystemen van de rots hebben een determinerende rol gespeeld bij het behoud van bepaalde planten en de relicten van plantengemeenschappen. Dankzij gunstige microklimaten zijn ze in staat geweest om het hoofd te bieden aan klimaatschommelingen ten gevolge van de cyclische ijstijden
4. Als basiselementen van de voedselketen vormen planten een essentiële schakel in het ecosysteem. Beïnvloed door lokale weersomstandigheden, structureren ze de habitats, waarvan het geheel van biologische gemeenschappen en levende individuen afhankelijk is.
De rotsvegetatie is dan ook een ??niet te missen bestanddeel van de biodiversiteit.
Sedum acre
Sisymbrium austriacum
Draba aizoides
Festuca pallens
III. Evolutieve dynamiek van plantengemeenschappen op verticale oppervlakken en negatief impact van menselijke activiteiten
1. Evolutieve dynamiek
Het unieke van deze ecosystemen is hun verticaliteit en de belangrijke rol van de zwaartekracht die de dynamiek en samenstelling van vaak sterk gespecialiseerde plantengemeenschappen, aanzienlijk zal beïnvloeden.
De inworteling en zaadontkieming zijn natuurlijk veel onzekerder op een verticale drager (Vidal). We hebben dan ook vastgesteld dat de verticaliteit en de fysieke bouw een beslissende rol spelen in de dynamiek van de opvolging van de verschillende stadia van de evolutie.
Deze dynamiek verloopt altijd langzaam en de floristische gevolgen kunnen gedurende tientallen jaren onveranderd blijven.
2. Negatieve effecten teweeggebracht door menselijk gebruik
We hebben de twee voornaamste verticale oppervlakken onderzocht:
a) verticale wanden, vrij compact en homogeen die de geologische lagen volgen en die bijgevolg weinig mogelijkheden bieden aan inworteling .
De evolutionaire dynamiek is erg traag,de erosie en het polijsten van de rotswand door menselijke activiteit verhindert dat pionierssoorten zoals korstmossen zich vestigen. Door intensieve reiniging werd het substraat immers verwijderd uit gaten en spleten, wat een natuurlijkeherstel van soorten uitsluit.
b) Verticale wanden met veel diepe barsten die een breukzone vormen dwars door de geologische lagen.
De worteling van planten zal beïnvloed worden door de diepte van verticale en horizontale spleten. De successie zal versnellen. De diepte van de barsten zal de dikte van het substraat doen toenemen en de vochtigheid tijdens droogte in zekere zin handhaven. Opnieuw zal het menselijk gebruik een negatief effect hebben. De meeste beschermde plantensoorten zijn inderdaad zeer gevoelig voor menselijk betreding en begrazing, wat de verspreiding van zaden, pollen en sporen (dit fenomeen wordt anthropochorie genoemd) in de hand zal werken.
We hebben een geleidelijke achteruitgang van de flora vastgesteld tegelijkertijd met een algemene kolonisatie van de scheuren door, Poaceae, die goed bestand zijn tegen betreding. Woekeraars als klimop en braam liggen aan de basis van het gestaag verdwijnen van beschermde soorten
IV.De biodiversiteit en de biologische cyclus
Biodiversiteit omvat de diversiteit van soorten, de genetische diversiteit en de diversiteit van habitats.
Het belang van genetische diversiteit
"Het kruisen van genen via seksuele voortplanting is de sleutel tot de evolutie en aanpassing van soorten aan steeds veranderende omstandigheden.
Het klonen verzekert een doeltreffende verspreiding, maar heeft niet hetzelfde aanpassingsvermogen, en planten die zich alleen reproduceren door vegetatieve vermeerdering zouden niet kunnen evolueren, noch nieuwe leefgebieden koloniseren of zich aanpassen aan veranderende omstandigheden in die milieus waarin ze zich al gevestigd hebben"
(Christophe Belin van de universiteit van Perpignan).
Het is daarom noodzakelijk dat de planten in staat gesteld worden om een ??volledige levenscyclus te doorlopen. De meest kritische periode is natuurlijk de voorjaarsbloei, tijdens dewelke het menselijke betreden helaas ook het meest frequent is.
Ook al lijkt in sommige landen een aangepaste signalisatie afdoende bescherming te bieden, toch moeten we vaststellen dat dit niet het geval is in ons land, waar wij, als actieve waarnemers, sinds 1997 een informatiebeleid voeren naar de verantwoordelijken toe zonder aanwijsbare resultaten. In feite merken we elk jaar opnieuw dat beschermde soorten opzettelijk worden uitgerukt of vertrappeld.
Cardaminopsis arenosa
Guy Bungart Décembre 2015